Klauzula sumienia w zawodzie lekarza

Do polskiego prawa klauzulę sumienia wprowadziła ustawa z 5 grudnia 1996 roku o zawodzie lekarza i lekarza dentysty. Na mocy przepisów ustawy, lekarzom przyznano ograniczone prawo do odmowy wykonywania świadczeń zdrowotnych, które są niezgodne z sumieniem lekarza, czyli z przekonaniami, światopoglądem czy wartościami wyznawanymi przez lekarza. Zgodnie z treścią art. 39 „Lekarz może powstrzymać się od wykonywania świadczeń medycznych niezgodnych z jego sumieniem, z zastrzeżeniem art. 30, z tym że ma obowiązek wskazać realne możliwości uzyskania tego świadczenia u innego lekarza lub w podmiocie leczniczym oraz uzasadnić i odnotować ten fakt w dokumentacji medycznej. Lekarz wykonujący swój zawód na podstawie stosunku pracy lub w ramach służby ma ponadto obowiązek uprzedniego powiadomienia na piśmie przełożonego.”. Klauzula jest obwarowana dodatkowymi warunkami, które lekarz musi spełnić, by móc się na nią powołać. Przede wszystkim nie można jej stosować, kiedy występuje „niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia, oraz w innych przypadkach niecierpiących zwłoki”. W taki sytuacjach lekarz, bez względu na swoje przekonania, musi udzielić pacjentowi pomocy. Klauzula sumienia nie dotyczy tylko lekarzy, a także pielęgniarek i położnych. Zgodnie z ustawą o zawodach pielęgniarki i położnej, mogą one odmówić wykonania zlecenia lekarskiego, bądź innego świadczenia zdrowotnego niezgodnego z ich sumieniem.

Czy bać się lekarza?

Uregulowania dotyczące klauzuli sumienia znajdują się w Kodeksie Etyki Lekarskiej. Kodeks ten wskazuje na potrzebę zagwarantowania medykom swobody sumienia. „Dla wypełnienia swoich zadań lekarz powinien zachować swobodę działań zawodowych, zgodnie ze swoim sumieniem i współczesną wiedzą medyczną.”
Jednak czy odmówienie wykonania świadczeń medycznych niezgodnych z osobistymi poglądami to zgodne z prawem wykorzystanie art. 53 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, który zapewnia wolność sumienia i religii, czy łamanie Kodeksu Etyki Lekarskiej i Ustawy o prawach pacjenta i Rzecznika Praw Pacjenta. Wizyta u lekarza powołującego się na klauzulę sumienia może powodować nieuzyskanie pożądanego świadczenia, a także skutkować dalszymi komplikacjami aby uzyskać to świadczenie u innego specjalisty.
Na klauzulę sumienia powołać się mogą: lekarze, pielęgniarki i położne. Taki lekarz odmówić może m.in.: aborcji, wypisania recepty na środki antykoncepcyjne, aborcyjne, odurzające, dopingowe, eutanazji, pomocy w samobójstwie, wykonania zabiegu in vitro.
Niektórzy bioetyce akceptują klauzulę sumienia lekarza, ale w granicach etyki medycznej, czyli tylko wtedy gdy sprzeciw jest zgodny z jedną lub kilkoma podstawowymi wartościami w medycynie. Dla usprawiedliwienia użycia klauzuli sumienia odwołują się oni nie tyle do integralności moralnej lekarza, jako podmiotu moralnego, lecz do integralności profesji medycznej, która się kieruje określonymi normami zawartymi w kodeksach etycznych czy w etyce medycznej.
Klauzula sumienia nie dotyczy tylko polskich lekarzy. Sprawa korzystania z klauzuli sumienia została podjęta w Rezolucji nr 1963 Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy z 7 października 2010 r. Rezolucję tę otwiera wyrażenie przekonania, że „żadna osoba, szpital ani instytucja nie może być przymuszona, pociągana do odpowiedzialności ani w żaden sposób dyskryminowana z powodu odmowy przeprowadzenia, udzielenia, asystowania lub podporządkowania się wykonaniu aborcji, spowodowania poronienia lub przeprowadzenia eutanazji albo jakiegokolwiek innego czynu, który mógłby spowodować śmierć ludzkiego embrionu lub płodu z jakiejkolwiek przyczyny”. Należy podkreślić, że w ogłoszonej wersji tego dokumentu, obok potwierdzenia prawa do sprzeciwu sumienia, akcentuje się również odpowiedzialność państwa za zagwarantowanie pacjentom „dostępu do zalegalizowanych świadczeń medycznych”.
Art. 30 mówiący o zagrożeniu zdrowia i życia mający sformułowanie „o innych przypadkach niecierpiących zwłoki.” Zostawił za sobą rozległą drogę interpretacji , a nieprecyzyjne zwroty mogą utrudnić zrozumienie i stosowanie tego aktu prawnego. Nie jest sprecyzowane jakie przypadki są przypadkami niecierpiącymi zwłoki, dlatego lekarz może odmówić uzyskania pomocy według swoich poglądów oraz wskazać może bądź nie inne miejsce uzyskania pomocy. Lekarz, który odmawia świadczenia, powinien wskazać „realne możliwości” uzyskania tego świadczenia – może to być skierowanie pacjenta do innego lekarza bądź innego podmiotu leczniczego. Specjalista odmawiający leczenia lub zabiegu musi też swoją decyzję uzasadnić, a cała sytuacja powinna zostać udokumentowana. Jednak nieuzyskanie pomocy w porę nie wiąże się bezpośrednio z art. 30 Ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty, nie powoduje zagrożenia życia ani zdrowia, sam przepis o przypadkach niecierpiących zwłoki został uznany za niepełny. Nie może być wykorzystywany w tej sprawie, więc nie ma wpływu na odpowiedzialność karną, Według Eleonory Zielińskiej „bliższego ustosunkowania się wymaga dopuszczalność np. odmowy przepisania pacjentce przez lekarza-katolika środków antykoncepcyjnych dostępnych na receptę z powołaniem się na klauzulę sumienia czy też odmowy przepisania przez lekarza świadka Jehowy leków krwiopochodnych. Przyjmując, że samo wystawienie recepty nie stanowi „wykonania świadczenia zdrowotnego” w rozumieniu komentowanego przepisu, [art. 39 Ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty] należy uznać, że lekarz nie może odmówić z tego powodu takiej czynności. (…) Z tych samych powodów lekarz nie ma prawa, odwołując się do klauzuli sumienia, odmówić wydania kobiecie w ciąży skierowania na badania prenatalne albo na badania specjalistyczne, jeśli istnieje uzasadnione podejrzenie, że ciąża zagraża życiu lub zdrowiu kobiety, albo kobieta obawia się, że płód jest uszkodzony.”